ROZDZIAŁ V – MISTAGOGIA EUCHARYSTYCZNA DLA NOWEJ EWANGELIZACJI

Ojcowie

45. Chrystus przyrzekł: „Oto ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” (Mt 28, 20). Nie czynimy tego obecnym my, lecz jest On sam tym, który czyni się obecnym pomiędzy nami i pozostaje po wszystkie dni. Aby mieć dostęp do tajemnicy Jego stałej obecności, wierni zostają pouczeni przez katechezę dla katechumenów, ściśle powiązaną z liturgią, i mistagogię, to znaczy katechezę głoszoną po chrzcie dla tych, którzy zostali już przyjęci do grona chrześcijan.¹⁷⁴

Inicjacja chrześcijańska została usystematyzowana teologicznie i liturgicznie na początku V wieku, dzięki kazaniom katechetycznym. Ojcowie aleksandryjscy, począwszy od Orygenesa a skończywszy na pseudo-Dionizym, proponowali mistagogię alegoryczną: widzieli Liturgię, tak jak Pismo święte, jako drogę do wzniesienia się od słowa do ducha, od tajemnic widzialnych – sakramentów – do tajemnicy niewidzialnej. Tak więc Liturgia kroczyła za opowiadaniem biblijnym i proponowała osobistą eschatologię moralną jako drogę prowadzącą do Boga poprzez obecne życie. Natomiast mistagogia antiocheńska, reprezentowana szczególnie przez Cyryla z Jerozolimy, świętego Jana Chryzostoma i Teodora z Mopsuestii, polegała na opisaniu przez pośrednictwo Liturgii zbawczych wydarzeń – tych historycznych i tych pełnych misterium – widzianych jako typologia. Dla nich sakramenty na nowo przedstawiają naśladując (mímesis) lub czynią pamiątkę (anámnesis) wydarzeń zbawczych życia Jezusa i antycypują Liturgię końcową, wręcz przenoszą ją w ‘dzisiaj’, dzięki obecności Chrystusa zmartwychwstałego pomiędzy tymi, którzy gromadzą się w celu sprawowania kultu.

Dzisiejsza negacja misterium

46. Podczas gdy w niektórych częściach świata misterium jest nadal odczuwane w sposób głęboki, w innych – uczestniczy się w rozszerzaniu mentalności, która, nie negując w sposób formalny tajemnicę Boga, zaprzecza możliwości jej rozumnego poznania i przylgnięcia do niej naszą wolnością. Neopogaństwo ofiaruje elementy zachęcające do ucieczki przed rzeczywistością i do ukrycia się w mitach, w bożkach, które potrafią tylko przez chwilę zadowolić egzystencję. W tym samym czasie zauważa się ogromną potrzebę duchowości.¹⁷⁵ Coraz bardziej przecierają szlaki także kierunki gnostyczne, które zmuszają do poszukiwania sensu historii zawierzając kilku wybrańcom uważanym za tych, którzy otrzymali domniemane objawienie.

Kościół pragnie pomóc ludzkości w odnalezieniu tajemnicy ukrytej przed wiekami i objawionej w Jezusie Chrystusie (por. Ef 3, 5-6). Ponieważ mistagogia znaczy prowadzić po drodze wiodącej do tajemnicy, to także rozumie się dlaczego nie wystarczy tylko itinerarium liturgiczne bez osobistego nawrócenia.

Mistagogia dzisiaj

47. Pan kroczy ze swoim ludem, towarzyszy zawsze misji Kościoła poprzez Swoją obecność, która przemienia nas i pozwala wejść w czas ostateczny (éschaton). Na początku mistagogii jest zatem spotkanie, pełne wiary, z Chrystusem poprzez łaskę. Praktyka Kościołów wschodnich udzielania Komunii dzieciom wraz ze Chrztem i z Bierzmowaniem potwierdza, że łaska Eucharystii poprzedza jakiekolwiek działanie człowieka. Jak można by zrozumieć mistagogię, gdyby Jezus sam nas do siebie nie przyciągnął? Ewangelia opowiada o spotkaniach Jezusa z mężczyznami i kobietami pochodzącymi z różnych stanów. Ze spotkania Chrystusa z człowiekiem bierze swój początek szlak poznania, który przemienia się w doświadczenie wiary: „Gdzie mieszkasz? […] I pozostali u Niego” (J 1, 38-39). Zaczęło się od tego, iż niektórzy poszli za Nim. Taka jest mistagogia Boga w stosunku do człowieka, począwszy od wzięcia naszego ciała i niesienia go aż do odkupienia.

Mistagogia dzisiaj musi unikać alegoryzmu, który nierzadko wydaje się niezrozumiały i abstrakcyjny, i prowadzi do wielosłownych komentarzy; dlatego dzisiaj trzeba, aby mistagogia powierzyła się mocy Ducha Świętego, który się udziela poprzez wstrzemięźliwość słów i gestów sakramentalnych. Misja Ducha Świętego polega na pogłębieniu poznania tego, co Jezus Chrystus objawił. On jest niewidzialnym mistagogiem. Według świętego Bazylego, nawet jeżeli poszczególne Osoby Trójcy Świętej czynią coś własnego, to i tak pozostaje w Trzech wspólny projekt.¹⁷⁶

Tak więc odkrycie metodologii Ojców jest ważne, aby móc odpowiednio odpowiedzieć na potrzebę widzenia obrazów i symboli, która to charakterystyka cechuje mocno współczesnego człowieka. Tak samo wkład teologów średniowiecznych jest pożyteczny w szukaniu odpowiedzi na potrzebę racjonalnego przylgnięcia do misterium. To dziedzictwo jest zachowane w modlitwach i w rytach liturgicznych; ich zrozumienie niemało wpływa na uczestnictwo w Tajemnicy eucharystycznej.¹⁷⁷ Lecz również katecheza musi pomóc kapłanom i wiernym w zrozumieniu i zrealizowaniu poszczególnych warunków celebracji Eucharystii.¹⁷⁸

Przewodniczyć Eucharystii

48. Metoda stosowana w mistagogii polega na odczytaniu w rytach tajemnicy Chrystusa i kontemplacji tej całej niewidzialnej rzeczywistości. Dlatego mistagog w Liturgii nie mówi w swoim imieniu, lecz przekazuje to co Kościół – sam otrzymawszy – mu powierzył. Liturgia nie może być uważana, tak ze strony celebrującego jak i wspólnoty, jako „rzecz prywatna”.¹⁷⁹

Święty Jan Chrzciciel jest emblematycznym przykładem sługi, który czyni się małym, aby wzrastał Pan. To jest podstawą tej władzy świętej, exousía w Duchu Świętym, powierzonej przez Chrystusa Kościołowi, kapłaństwa Chrystusa, którego On czyni współuczestnikami Swoje sługi. Święty Cyryl Jerozolimski przypomina, że słowo ecclesía znajduje się po raz pierwszy w tekście, który mówi o kapłaństwie Aarona. Kapłaństwo i Kościół rodzą się w tym samym momencie i są nierozdzielną częścią jedno drugiego.¹⁸⁰ Kanon Rzymski głosi: ‘Boże, przyjmij łaskawie tę Ofiarę od nas, sług Twoich, i całego ludu Twego’. Respektując różnice czynności właściwe Ciału, we Mszy świętej kapłan realizuje funkcję Chrystusa – Głowy, podczas gdy wszyscy wierni wykonują funkcje członków Chrystusa. Kapłan działa in persona Christi, w znaczeniu, że nie jest już on sam, który działa, lecz Chrystus w nim (por. Gal 2, 20).

49. Eucharystia rozciąga swoją skuteczność na całą działalność służby, ponieważ funkcja kapłańska nie dotyczy tylko uświęcania, lecz także rządzenia i nauczania. To jest prawda posługi Biskupa, kiedy sprawuje Eucharystię. Ponadto z nim, „z większą jasnością”,¹⁸¹ ukazuje się w pełni Kościół jako sakrament jedności. Ta sama prawda jest podstawą posługi prezbitera „kiedy sprawuje […] Eucharystię z godnością i pokorą”;¹⁸² jest także przykładem dla funkcji diakona i posług takich jak akolity, szafarza nadzwyczajnego Komunii świętej i wszystkich wiernych, którzy muszą „ofiarować samych siebie […]” z głębokim uczuciem religijnym i miłością względem braci.¹⁸³

Godność celebracji eucharystycznej

50. Mistagogia zakłada godność celebracji. Liturgia rzymska, mimo że jest bardzo powściągliwa, pragnie, aby „[…] świątynie i przedmioty związane z kultem Bożym [były] prawdziwie godne i piękne stanowiąc jednocześnie znaki i symbole rzeczywistości nadprzyrodzonych”.¹⁸⁴ Rzeczywiście misterium jest oświecone „również poprzez uczucie i wyrażenie zewnętrzne wielkiego szacunku i czci, którą odbiera przedmiot podczas Liturgii eucharystycznej”.¹⁸⁵ Dlatego Ojciec Święty Jan Paweł II, mówiąc o godności Celebracji eucharystycznej, przywołał do przestrzegania przepisów liturgicznych Kościoła, do przestrzegania jego wyrażeń zewnętrznych.¹⁸⁶ Określenie łacińskie: ordo, odniesione do rytów liturgicznych, rodzi się z Pawłowego apostolskiego nakazu (por. 1 Kor 14, 40), aby w zgromadzeniu liturgicznym wszystko było określone poprzez godność i stan hierarchiczny.¹⁸⁷ Przede wszystkim, według głębokiego ducha liturgii, „wdziać szczególną szatę liturgiczną, aby spełnić świętą czynność, wskazuje na opuszczenie zwykłych wymiarów życia codziennego, aby stawić się przed obliczem Boga w celebracji Jego tajemnic”.¹⁸⁸ Odpowiadają temu wymogowi również przepisy odnośnie wszystkich sprzętów liturgicznych. Wszystko to wyraża sens Tajemnicy. Święty Franciszek z Asyżu wymagał od braci, aby kielich, puszki i obrusy dla sprawowania Eucharystii, były szlachetne i traktowane z najwyższym szacunkiem i czcią.¹⁸⁹

Godność śpiewu i muzyki religijnej

51. Śpiew i muzyka muszą być godnymi Tajemnicy, którą się sprawuje, jak to jest potwierdzone w psalmach, w hymnach i w pieśniach duchowych, zawartych w Piśmie świętym (por. Kol 3, 16). Dlatego też od pierwszych wieków Kościół uważał muzykę za część integralną Liturgii. Przyjmując różne formy muzyczne, Magisterium Kościoła zawsze podkreślało, że „te odmienne formy muszą być zgodne z duchem świętej Liturgii”,¹⁹⁰ aby uniknąć ryzyko kontaminacji kultu tajemnicy poprzez nieodpowiednie elementy.

Spotkanie z Tajemnicą poprzez sztukę

52. We wcieleniu Słowa nie tylko dochodzi do spotkania Boga z człowiekiem oczekującym zbawienia, ale czyni się także widzialnym dla ludzi obraz Boga (por. J 14, 9). Również poprzez misterium paschalne Chrystusa człowiek zostaje wciągnięty w ruch ukierunkowany do Boga, ruch wniebowstąpienia, który wiedzie niezbędnie poprzez krzyż, to znaczy: poprzez ludzką rzeczywistość (por. Kol 1, 15-20). Celebracja tych Tajemnic znajduje swoją głęboką analogię z „najbardziej szlachetnymi działalnościami geniuszu ludzkiego”, pomiędzy którymi są wliczone sztuki piękne, a przede wszystkim sztuka religijna. Ona to, tak jak liturgia, podnosi ducha w kierunku kontemplacji poprzez postrzegalne zmysłami doświadczenie i dlatego jest szczególnie wskazana, „aby całkowicie kierować umysły ludzi do Boga”.¹⁹¹

Nie mogło przeto brakować w życiu Kościoła wyrażenia wiary poprzez bogate dziedzictwo artystyczne. I dlatego „architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka bezpośrednio lub pośrednio znajdowały w Eucharystii motyw wielkiego natchnienia”.¹⁹² Tak więc dla podkreślenia godności przestrzeni świętej poświęconej celebracji Eucharystii zostały wybudowane wspaniałe pomniki architektoniczne; dla czci oddanej ołtarzowi na Zachodzie i ikonostas na Wschodzie stworzono wspaniałe dzieła sztuki, a dla godnej służby liturgicznej powstały bezcenne sprzęty liturgiczne.

Kierunek modlitwy

53. Kosmiczna wizja zbawienia, które przychodzi ‘nawiedzić nas z wysoka’ (Łk 1, 78), inspirowało Tradycję apostolską usystematyzowania budowli chrześcijańskich w kierunku wschodu a pozycję ołtarza tak, aby móc celebrować Eucharystię zwróconym ku Panu, jak to się stosuje na Wschodzie aż po dzień dzisiejszy. „Nie chodzi w tym przypadku, jak to się już często przypomniało, o przewodniczenie celebracji stojąc odwróconym plecami do ludu, lecz chodzi o prowadzenie ludu w pielgrzymowaniu w kierunku Królestwa, wzywanego w modlitwie aż do powrotu Pana”.¹⁹³

W rycie rzymskim odmienne położenie ambony i ołtarza powoduje spontaniczne zróżnicowanie spojrzenia jak również zróżnicowanie koncentracji uwagi na odmiennych częściach akcji liturgicznej, które tam się realizują. Również w kulcie eucharystycznym poza Mszą świętą wierni, od samego momentu wejścia do kościoła, kierują wzrok ku miejscu przechowywania Najświętszego Sakramentu.

Przestrzeń szczególnie święta prezbiterium lub sanktuarium

54. Tradycja Nowego Testamentu, w ciągłości z liturgią żydowską Świątyni, postanowiła oddzielić sanktuarium, miejsce święte Boga (por. Rdz 28, 17; Wj 3, 5), gdzie słudzy sprawują Boże tajemnice, od miejsca, gdzie znajdują się wierni, katechumeni, pokutujący. Jest to przestrzeń święta, która w kościołach wschodnich jak i w rycie łacińskim „musi się odróżniać”¹⁹⁴ od całości świątyni.

Ołtarz, stół Pański

55. Obraz biblijny i patrystyczny nieba, które schodzi na ziemię, ukazuje się w Eucharystii celebrowanej na ołtarzu.

Nie jest niezbędne, aby ołtarz był duży, lecz aby był proporcjonalny do przestrzeni prezbiteralnej. Kapłan tam podchodzi podczas rytu przygotowania darów, a podczas koncelebracji kapłani ustawiają się wokół niego na początku anafory.¹⁹⁵ Szczególne polecenie, aby w każdym kościele był ołtarz stały jest wyrazem czci na jaką zasługuje jako znak Jezusa Chrystusa, skały żywej (1 Pt 2, 4).¹⁹⁶ Z tego samego powodu jest on ozdobiony i przykryty przynajmniej jednym godnym obrusem.¹⁹⁷

56. Ołtarz jest znakiem Chrystusa, góry Kalwarii i grobu, z którego Chrystus wstaje chwalebny,¹⁹⁸ jest stołem,¹⁹⁹ na którym zostaje przygotowany Baranek Boży, podczas gdy Komunia wiernych jest rozdawana poza sanktuarium.²⁰⁰ Dlatego ołtarz jest czczony i okadzany wraz z położoną na nim księgą Ewangelii. Oto co mówi Katechizm: „Ołtarz, wokół którego Kościół gromadzi się podczas sprawowania Eucharystii, reprezentuje dwa aspekty tego samego misterium, którymi są ołtarz ofiary i stół Pana. Co więcej, ołtarz chrześcijański jest symbolem samego Chrystusa, obecnego w zgromadzeniu swoich wiernych, równocześnie jako ofiara złożona dla naszego pojednania i jako niebieski pokarm, który nam się udziela. ‘Czym jest bowiem ołtarz Chrystusa, jeśli nie wyobrażeniem Jego Ciała?’ – mówi święty Ambroży, a w innym miejscu: ‘Ołtarz jest symbolem Ciała (Chrystusa), na ołtarzu zaś spoczywa Ciało Chrystusa’”.²⁰¹

Tabernakulum, zasłona Obecności

57. Adoracja nie jest przeciwstawna Komunii ani nie umieszcza się jej obok tejże: Komunia osiąga w człowieku prawdziwą głębokość jeżeli jest poparta adoracją. Nie ma konfliktu pomiędzy znakiem tabernakulum i ołtarzem, na którym sprawowana jest Eucharystia. Obecność eucharystyczna nie jest chronologiczna, ograniczona do Mszy świętej. Jest to misterium, które trwa w czasie aż do ponownego przyjścia Chrystusa w chwale.

Chrześcijanie wschodni, którzy nie znają adoracji eucharystycznej, na ołtarzu zachowują często artofòrio, zapas Darów świętych, przeznaczony dla chorych i nieobecnych, kładąc tam również księgę Ewangelii.

58. Proporcjonalność pomiędzy ołtarzem, tabernakulum i krzesłem jest obowiązkowa ze względu na należną wyższość Chrystusa nad Jego sługę. Centralność tabernakulum i krzyża nie może być narażona na ryzyko poprzez krzesło celebransa, dla którego liturgia poleca, aby „unikać wszelkiego podobieństwa do tronu”.²⁰² Jeżeli na ołtarzu głównym znajduje się tabernakulum, trzeba uważać, aby krzesło nie było postawione przed nim, ponieważ celebrans musi być i ukazywać się pokorny. Jeżeli ołtarz jest umieszczony w centrum prezbiterium a krzesło znajduje się z tyłu, jest niezbędne szukanie rozwiązań znaczących i funkcjonalnych, aby ułatwić „łączność między kapłanem a wiernymi”.²⁰³

Jest dobrze przypomnieć sobie na zakończenie, że tak na Zachodzie jak na Wschodzie, „rozłożenie miejsc, obrazów, szat liturgicznych, sprzętu liturgicznego, nie mogą zostać pozostawione wrażliwości poszczególnych osób, lecz muszą odpowiadać wymogom wewnętrznym celebracji a pomiędzy sobą posiadać logiczną spójność”.²⁰⁴

ROZDZIAŁ VI – EUCHARYSTIA: DAR DO ADOROWANIA

Adoracja jest sercem liturgii

59. Święty Cyryl Jerozolimski zachęca: „Po tym jak przystąpiłeś do Ciała Chrystusa, idź również do Kielicha Jego Krwi, nie wyciągając rąk, lecz kłaniając się i mówiąc: Amen, przyjmując postawę adoracji i czci”.²⁰⁵ Można powiedzieć, iż z Komunii sakramentalnej wypływa adoracja, określenie, które odnosi się do gestu głębokiego ukłonu ciała i duszy. Podstawowe gesty adoracji, które między innymi jednoczą katolików i prawosławnych, to ukłon (proskýnesis) i przyklęknięcie (gonyklisía). Jak postawa stojąca oznacza zmartwychwstanie tak prostracja jest znakiem adoracji Tego, który zmartwychwstał i żyje. W Nowym Testamencie, szczególnie w Liturgii Apokalipsy, znajdujemy często termin proskýnesis i właśnie ta Liturgia niebieska jest przedstawiana Kościołowi jako wzór i kryterium Liturgii ziemskiej. Gesty adoracji, których wymaga Liturgia, odpowiadają uznaniu majestatu Pana i przynależności człowieka do Boga.

Przyklęknięcie i postawa stojąca są dwoma sposobami realizacji tej samej adoracji, która ma miejsce podczas modlitwy eucharystycznej oraz Komunii. Ponadto, pobożna adoracja przypomina o obecności misterium oraz o tym, iż Msza święta jest nie tylko ucztą braterską. Trzeba koniecznie umocnić ducha Liturgii chrześcijańskiej jako komunii z Chrystusem, adoracji Boga i ofiary złożonej Mu z wszystkiego: z dziejów, z wszechświata i z nas samych.

Komunia i adoracja są nierozdzielne

60. Przyjąć Komunię znaczy wejść w jedność z Chrystusem i ze świętymi Kościoła ziemskiego i niebieskiego. Z tego powodu Komunia i kontemplacja wzajemnie się przywołują. Nie możemy przyjmować Komunię sakramentalnie, nie czyniąc tego w sposób personalny: „Oto stoję u drzwi i kołaczę: jeśli kto posłyszy mój głos i drzwi otworzy, wejdę do niego i będę z nim wieczerzał a on ze mną” (Ap 3, 20). Taka jest głęboka prawda także pobożności eucharystycznej.

Dla Kościoła katolickiego postawa adoracji jest zarezerwowana nie tylko podczas celebracji Eucharystii, lecz również podczas kultu poza Mszą świętą, jako „bezcenna wartość” ukierunkowana do „sakramentalnej i duchowej Komunii wiernych”.²⁰⁶ W Liturgii bizantyjskiej podczas obrządku Komunii śpiewa się: ‘Widzieliśmy Światło’, ponieważ kontemplacja Eucharystii nie jest nadużyciem, podczas gdy nim jest przystąpienie do niej bez odpowiedniego przygotowania (por. 1 Kor 11, 28). W Kościele łacińskim należy zachować i wzmocnić to, co zostało nam przekazane poprzez wiarę drugiego tysiąclecia.²⁰⁷

Adoracja Eucharystii rozpoczyna się podczas Komunii świętej i przedłuża się w pobożności eucharystycznej, adorując Boga Ojca w Duchu i w Prawdzie, w Chrystusie zmartwychwstałym i żyjącym, rzeczywiście obecnym wśród nas.

Sens misterium i sposoby zachowania, które je wyrażają

61. Sacrum jest znakiem Ducha Świętego. Mówi święty Bazyli Wielki: „wszystko to, co ma wymiar sacrum, od Niego pochodzi”.²⁰⁸ Mimo, iż w czasie desakralizacji myślano, iż granica między sacrum i profanum została zatarta, Bóg nie wycofuje się ze świata, aby zostawić go jego ‘świeckości’. Aż do chwili, kiedy świat nie zostanie przemieniony i kiedy Bóg będzie „wszystkim we wszystkich” (1 Kor 15, 28), będzie istniał także podział między sacrum i profanum.

Element mistyczny Eucharystii znajduje się również w modlitwie przygotowawczej kapłana do Mszy świętej i do Komunii oraz w modlitwach dziękczynnych, jak również poprzez ciszę,²⁰⁹ w gestach oczyszczających,²¹⁰ w okadzaniu,²¹¹ w przyklęknięciach i w pokłonach.²¹² To wszystko sprawia, iż uczestnictwo we Mszy jest przede wszystkim głębokie.²¹³ Uczestniczymy w akcji, która nie jest naszą, chociaż realizuje się w rzeczywistości ludzkiej, ponieważ On, który jest Słowem stał się ciałem; prawdziwa akcja liturgiczna jest działaniem Boga samego. I tutaj tkwi nowość i wyjątkowość liturgii chrześcijańskiej: to Bóg sam powoduje i sprawuje istotę akcji liturgicznej. Bez uświadomienia sobie, iż uczestnictwo w liturgii jest darem, nasze działanie ogranicza się do wykonywania elementów zewnętrznych.

Eucharystia sacramentum pietatis

62. Liturgia jest świętem Chrystusa zmartwychwstałego. Dla chrześcijanina stanowi to o sensie święta i przede wszystkim o znaczeniu niedzieli. Jeśli chodzi o wyrazy pobożności ludu Bożego, szczególnie tych, które dotyczą kultu eucharystycznego poza Mszą świętą, to mają one z Liturgią eucharystyczną źródłowe powiązania, które wymagają uważnego rozpoznania.

W Liturgii dokonuje się w szczególny sposób inkulturacja wiary. Można nawet powiedzieć, że Litugia zrealizowała się po raz pierwszy we wcieleniu, kiedy Słowo przyjęło naturę ludzką i wyraziło się słowem ludzkim; nastąpiło to w określonym czasie, w konkretnym miejscu i w kulturze, w której żył Jezus. Sobór Watykański II ukazał jasno, iż z tego wydarzenia wynika konieczność niesienia Ewangelii, Liturgii i nauki chrześcijańskiej w kierunku kultur lokalnych, tak, aby dotrzeć skutecznie do wszystkich ludzi, zwłaszcza ubogich i prostych sercem.

63. Od Liturgii jest oddzielona pobożność ludowa, łącząca wielkie przestrzenie w jedności wiary oraz obejmująca różne kultury; można ją uważać za spontaniczną manifestację wypływającą właśnie z Liturgii. Z Liturgii wyrosły różne formy adoracji eucharystycznej, dawne i nowe, takie jak błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem, procesja eucharystyczna, godzina święta, nabożeństwo czterdziestogodzinne, wieczysta adoracja, kongresy eucharystyczne.²¹⁴

Liturgia i pobożność ludowa są dwoma wyrazami wiary i życia ludu chrześcijańskiego. Podczas gdy akceptujemy inkulturację chrześcijaństwa w różne kultury, często niechrześcijańskie, trzeba również zwrócić uwagę i chronić kultury i tradycje religijne ludowe powstałe na gruncie chrześcijańskim. Ten sam Duch Święty wzbudza Liturgię i – poprzez wiarę – także pobożność ludową.

64. W kulcie oddanym Eucharystii poza Mszą świętą można znaleźć linie duchowości eucharystycznej, która „służy Komunii, sakramentalnej i duchowej […] Eucharystia jest nieocenionym skarbem: nie tylko jej sprawowanie, lecz także jej adoracja poza Mszą świętą pozwala zaczerpnąć z samego źródła łaski”.²¹⁵ Kontemplacja i adoracja sprzyjają pragnieniu całkowitego zjednoczenia się człowieka ze swoim Panem i Stworzycielem, jak też uświadamiają nam naszą niegodność. Dlatego to Ojciec Święty przypomina również praktykę ‘komunii duchowej’, polecaną przez mistrzów życia wewnętrznego tym, którzy nie mogą przyjąć Komunii świętej sakramentalnej.²¹⁶

Tak więc również poza Mszą świętą Pan Jezus jest żywym pokarmem duchowym. Jest to przedziwna tajemnica Boga-z-nami, który towarzyszy nam podczas naszego pielgrzymowania.

ROZDZIAŁ VII – EUCHARYSTIA: DAR MISYJNY

Uświęcenie i ubóstwienie człowieka

65. Znaczenie personalne Eucharystii podkreślił święty Cyryl Jerozolimski, który zauważył też, że człowiek poprzez Sakrament Ciała i Krwi Chrystusa staje się „z Nim jednym ciałem (sýssomos) i jedną krwią (sýnaimos)”.²¹⁷ Święty Jan Chryzostom zaś słyszy Chrystusa mówiącego doń: „Zszedłem ponownie na ziemię nie tylko, aby się pomieszać z podobnymi do ciebie, ale również po to, aby ciebie objąć; pozwalam być jedzonym przez ciebie i pozwalam podzielić Mnie na malutkie cząstki, aby nasze połączenie i pomieszanie było naprawdę doskonałe. Wierz mi: podczas gdy stworzenia łączą się zachowując dobrze każdy swoją indywidualność, Ja stanowię natomiast prawdziwą jedność z tobą. Zresztą, nawet nie chcę, aby cokolwiek stanowiło przeszkodę pomiędzy nami. Pragnę tylko jednego: z dwóch stanowić jedno”.²¹⁸ Dlatego też ciało człowieka wierzącego staje się mieszkaniem Boga – Trójcy: „Ma Chrystusa mieszkającego w sobie i Ojca Jego, i Pocieszyciela”.²¹⁹ W czasie Boskiej Liturgii bizantyjskiej, śpiewa się: „Widzieliśmy światło prawdziwe, otrzymaliśmy Ducha niebieskiego, znaleźliśmy prawdziwą wiarę, adorując Trójcę niepodzielną: Ona przecież nas zbawiła”.

Tak więc Komunia ma zdolność ontologiczną, gdyż jest rzeczywistym zjednoczeniem z życiem Chrystusa, który z kolei przekształca życie człowieka. Przez nią ustala się przynależność egzystencjalna, która doskonali i realizuje usynowienie dokonane na Chrzcie świętym.

66. Dodatkowym aspektem łaski sakramentalnej Eucharystii jest antidotum, które uwalnia²²⁰ i strzeże od grzechu.²²¹ Eucharystia umacnia życie nadprzyrodzone chrześcijanina i zabezpiecza go przed utratą cnót teologicznych. Jest sakramentem żywych, to znaczy tych, którzy cieszą się jednością z Chrystusem i Kościołem. Grzech śmiertelny powoduje oddzielenie się od Boga i od Kościoła, uniemożliwiając w ten sposób przystępowanie do Eucharystii. Tak więc Eucharystia jest antidotum, skutecznym lekarstwem uzdrawiającym rany grzechu poprzez miłosierdzie Boże, które Sakrament ten wskazuje i uobecnia. „Pan miłujący człowieka od razu zauważył co się stało, określił wielkość tej rany oraz pośpieszył na ratunek, aby rana, rozprzestrzeniając się, nie stała się nieuleczalna […] Powodowany dobrocią, nawet przez chwilę nie przestał pomagać człowiekowi”.²²²

Tak więc Eucharystia jest darem, który zmusza do odpowiedzi osobistej i ten aspekt personalny Sakramentu musi być ponownie podkreślony w duszpasterstwie.

Eucharystia vinculum caritatis

67. Głównym skutkiem realnym Eucharystii jest „prawda Ciała i Krwi obecnej w niej; ta res stanowi moc duchową jedności i miłości”: mówi o tym w swoim liście papież Innocenty III.²²³ Święty Tomasz z Akwinu potwierdza tę prawdę stwierdzając, że efektem bezpośrednim jest prawdziwe Ciało Chrystusa,²²⁴ ofiarowane i żywe, obecne w Sakramencie. Ta obecność substancjalna jest aktualna dla tych, którzy w niej uczestniczą w określonym miejscu i w określonym czasie partykularnym. W nich dokonuje ona tej przemiany, która jest zadatkiem uczty niebieskiej. Sobór Watykański II przypomina, że „w każdej wspólnocie, która uczestniczy przy ołtarzu pod świętym przewodnictwem Biskupa, ofiaruje się znak tej miłości i jedności ciała mistycznego, bez których nie ma zbawienia”.²²⁵

Jedność z Chrystusem, Głową Ciała mistycznego, którym jest Kościół, jest głównym owocem Eucharystii, które wyraża w ten sposób jego głębokie znaczenie.

Przynależność do Chrystusa i wcielenie do Kościoła jest wyrazem bezpośrednim i szczególnym Chrztu świętego (por. Rz 6, 1-11), które doskonali się w Eucharystii. Można przeto powiedzieć, że wierny może uczestniczyć w Eucharystii gdyż wcześniej został włączony w Ciało Chrystusa poprzez Chrzest. Eucharystia zatem zakłada wspólnotę eklezjalną, nadaną we Chrzcie.²²⁶ W niej wyraża się kapłaństwo wynikające ze Chrztu świętego oraz doskonali się nasza osobista relacja z Chrystusem (por. J 6, 55-57). Nierozdzielna jest ponadto jedność wiernych, którzy świadczą o wzajemnej miłości, jako członkowie tego samego Ciała; jedność ta jest niezbędna, aby świat uwierzył (por. J 10, 9-17; 15, 1-11; 17, 20-23). Chrystus w Eucharystii pobudza nas do miłości wewnątrz i na zewnątrz Kościoła.

Lekarstwo ciała i duszy

68. Eucharystia, szczególnie podczas choroby i śmierci, jest nazywana wiatykiem na życie wieczne. W niej otrzymujemy zadatek przyszłej chwały: wizji Boga takiego, jakim jest. Sobór Trydencki nawiązuje tak do Ojców Kościoła, którzy nazywają Eucharystię lekarstwem nieśmiertelności dla człowieka i zachęcają do karmienia się nią aż do ponownego przyjścia Chrystusa w chwale, kiedy, według Jego obietnicy (por. J 6, 54), osiągniemy ostateczny skutek Eucharystii: zmartwychwstanie ciała.²²⁷

Eucharystia jest ucztą, która zwycięża śmierć²²⁸ i z nią „staje się dostępna – jeśli tak można się wyrazić – ‘tajemnica’ zmartwychwstania”,²²⁹ czyli wiecznego życia. Życie wieczne nie jest ‘długim trwaniem’ lub zwyczajnym ‘czasem bez końca’; chodzi tu przede wszystkim o inny poziom istnienia. Święty Jan oddziela bíos, rozumiany jako przemijające życie tego świata, od zoé, prawdziwego życia, które przenika nas poprzez spotkanie z Chrystusem. Takie jest znaczenie Jego obietnicy: „Kto słucha słowa mego i wierzy w Tego, który mnie posłał, ma życie wieczne i nie idzie na sąd, lecz ze śmierci przeszedł do życia” (J 5, 24). „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. Kto we Mnie wierzy, choćby i umarł, żyć będzie. Każdy kto żyje i wierzy we Mnie, nie umrze na wieki” (J 11, 25-26). Mocni eschatologicznym znaczeniem Eucharystii oczekujemy ostatecznego zmartwychwstania, kiedy to Bóg będzie wszystkim we wszystkich (por. 1 Kor 15, 28).

69. Chrześcijaństwo nie obiecuje tylko nieśmiertelności duszy, lecz także zmartwychwstania ciała, to znaczy całego człowieka. Łaska przemieniająca Eucharystii przyobleka całą rzeczywistość antropologiczną, rozciąga swój wpływ na aspekty egzystencjalne każdego człowieka, takie jak wolność, sens życia, cierpienie, śmierć. Jeżeliby nie odpowiadała na te podstawowe pytania człowieka, to byłoby bardzo trudno zaufać temu Sakramentowi jako narzędziu zbawienia i przemiany człowieka w Chrystusa.

Znaczenie społeczne Eucharystii

70. Karmiąc się Eucharystią chrześcijanie posilają swoje dusze i stają się ‘duszą’, która podtrzymuje świat,²³⁰ dając w ten sposób życiu chrześcijańskiemu znaczenie, które ma charakter sakramentalny.²³¹ Z Sakramentu wypływa dar miłości i solidarności, ponieważ sakramentu Ołtarza nie można oddzielić od nowego przykazania wzajemnej miłości.

Eucharystia jest siłą, która nas przemienia²³² i umacnia w cnotach. „W naszej dziejowej wędrówce daje ona impuls i zasiewa żywe ziarno nadziei w nasze codzienne zadania i obowiązki”²³³ w rodzinie, w pracy, w zaangażowaniu politycznym. Z tego aspektu społecznego Eucharystii, rodzi się i ożywia mocną nadzieją posłannictwo każdego człowieka w Kościele.

71. Już na początku II wieku święty Ignacy z Antiochii określił chrześcijan jako tych, którzy „żyją według wskazań niedzieli”,²³⁴ w wierze w zmartwychwstanie Chrystusa i Jego obecności podczas celebracji Eucharystii.²³⁵ Święty Justyn natomiast, w zakończeniu niedzielnej Eucharystii, podkreśla wymóg etyczny: „Ci, którzy żyją dostatnie i pragną ofiarować, niechaj podzielą się według własnego uznania; dary zebrane niechaj zostaną złożone przed tym, który przewodniczy; on zaś niech pomoże sierotom i wdowom i tym, którzy są opuszczeni z powodu choroby lub też z innego powodu, oraz tym, którzy są w więzieniu, i tym, którzy mieszkają jako cudzoziemcy. Mówiąc krótko: niechaj pomoże wszystkim, którzy są w potrzebie”.²³⁶

Eucharystia zakłada i doskonali misję ewangelizacji ludów (missio ad gentes).²³⁷ Z Eucharystii wypływa obowiązek każdego chrześcijanina do współpracy w rozszerzaniu Ciała eklezjalnego.²³⁸ Działalność misyjna „poprzez głoszenie słowa, poprzez celebrację sakramentów, których centrum i szczyt stanowi Eucharystia, czyni obecnym tego Chrystusa, który jest autorem zbawienia”.²³⁹ Posłannictwo misyjne pragnie przekazać rzeszom ludzi zbawienie dane w sakramencie Chleba i Wina. To posłannictwo nierzadko zakłada także męczeństwo, ponoszone aż do naszych dni przez pasterzy i wiernych, również podczas celebracji Eucharystii.

Tak więc Komunia święta przynosi wszystkim swoje owoce: wzmacnia naszą jedności z Chrystusem, oddziela nas od grzechu, wzmacnia jedność eklezjalną, angażuje w pomoc biednym, powiększa łaskę i daje zadatek życia wiecznego.²⁴⁰

ZAKOŃCZENIE

72. Pan Jezus ustanowił Eucharystię jako sakrament komunii i objawienia Ojca. Do tego projektu przylgnęła jako pierwsza Maryja: „W pewnym sensie Maryja wyraziła swoją wiarę eucharystyczną, jeszcze zanim Eucharystia została ustanowiona, przez sam fakt ofiarowania swojego dziewiczego łona, aby mogło się dokonać Wcielenie Słowa Bożego […] Istnieje ponadto głęboka analogia pomiędzy fiat wypowiedzianym przez Maryję na słowa archanioła i amen, które wypowiada każdy wierny kiedy otrzymuje Ciało Pańskie. Maryja była wezwana do wiary, że Ten, którego poczęła ‘za sprawą Ducha Świętego’, był ‘Synem Bożym’ (por. Łk 1, 30-35). W ciągłości z wiarą Dziewicy, tajemnica eucharystyczna wymaga od nas wiary na wzór wiary Dziewicy, że ten sam Jezus, Syn Boży i Syn Maryi, uobecnia się w całym swoim Bosko-ludzkim jestestwie pod postaciami chleba i wina”.²⁴¹

Od pierwszej Paschy, podczas której Jezus dokonał wraz ze swoimi uczniami nowego i ostatecznego wyjścia z niewoli grzechu, nie ma już krwi baranka, lecz chleb i wino rozdzielone wszystkim, Ciało i Krew prawdziwego Baranka. Realizuje się w ten sposób nowe przymierze.

Jak przypomina Katechizm Kościoła Katolickiego, przytaczając tekst świętego Ireneusza: „Eucharystia jest więc streszczeniem i podsumowaniem całej naszej wiary. ‘Nasz sposób myślenia zgadza się z Eucharystią, a Eucharystia ze swej strony potwierdza nasz sposób myślenia’”.²⁴²

73. W Sakramencie rzeczywistej Obecności wiara znajduje siłę i moc, aby rzeczywiście lex orandi była złączona z lex credendi i aby została ‘przetłumaczona’ w lex agendi, w życie i misję Kościoła. Dlatego Eucharystia posiada także personalny dynamizm: jest darem do celebrowania, który wprowadza w coraz głębsze poznanie tajemnicy zbawienia, kieruje ku komunii, prowadzi do adoracji i w końcu angażuje życie poprzez misję i posługę duszpasterską, dając impuls w realizacji przykazania miłości wewnątrz i na zewnątrz Kościoła.

Eucharystia ze swej natury jest nierozdzielnie związana z takimi tematami jak jedność, świętość, apostolskość Kościoła,²⁴³ które są głoszone w Symbolach wiary. W ten sposób życie i misja wspólnot chrześcijańskich w świecie zachowuje to, co jest właściwe Kościołowi, kiedy zachowuje i rozwija całe bogactwo swoich darów. Temat Synodu mówi, że Kościół żyje Eucharystią, w znaczeniu, iż otrzymuje od niej, jako źródła, życie Boże, które jest dane z wysoka, a w swej misji Kościół kieruje się ku Eucharystii jako szczytowi swojej tajemnicy komunii: „Tak więc Eucharystia jawi się jako źródło i jednocześnie jako szczyt całej ewangelizacji, ponieważ jej celem jest zjednoczyć ludzi z Chrystusem, a w Nim z Ojcem i Duchem Świętym”.²⁴⁴

KWESTIONARIUSZ

1. Eucharystia w życiu Kościoła: Na ile ważne jest w życiu waszych wspólnot i wiernych sprawowanie Eucharystii? Jak liczne jest uczestnictwo we Mszy świętej niedzielnej? we Mszy świętej codziennej? z okazji wielkich świąt roku liturgicznego? Czy podsiada się dane statystyczne, choćby nawet bardzo ogólne, odzwierciedlające tę rzeczywistość?

2. Nauka o Eucharystii oraz formacja: Jakie wysiłki podejmuje się, aby przekazać Waszym wspólnotom i poszczególnym wiernym całą i pełną naukę dotyczącą Eucharystii? Czy kapłani, diakoni, osoby konsekrowane, wierni zaangażowani, wykorzystują odpowiednio Katechizm Kościoła Katolickiego (nr. 1322-1419) oraz Encyklikę Ecclesia de Eucharistia? Jak kształtowana jest wiara w Eucharystię: czy poprzez katechezę wtajemniczenia chrześcijańskiego? kazania? programy formacji stałej kapłanów, diakonów stałych, seminarzystów, osób konsekrowanych, wiernych?

3. Odczucie Misterium eucharystycznego: Jakie pojęcie o Eucharystii mają kapłani i wierni Waszych wspólnot: ofiara? pamiątka misterium paschalnego? wypełnienie przykazania kościelnego? uczta braterska? akt adoracji? coś innego…? Czy w praktyce duszpasterskiej podkreśla się tylko jeden z tych aspektów? Jakie są motywy tego wyboru?

4. Cienie celebracji eucharystycznej: W Encyklice Ecclesia de Eucharistia, nr. 10, Ojciec Święty mówi o ‘cieniach’ celebracji eucharystycznej. Jakie są aspekty negatywne (nadużycia, dwuznaczności), które można zauważyć w kulcie Eucharystii? Jakie elementy i gesty wykonywane podczas celebracji mogą zaciemnić głęboki sens Tajemnicy Eucharystii? Jakie są motywy, które prowadzą do zachowania dezorientującego wiernych?

5. Celebracja liturgiczna i przepisy liturgiczne: Podczas odprawiania Mszy świętej przez niektórych kapłanów można zauważyć pewne zachowania bezpośrednio lub pośrednio sprzeczne z przepisami liturgicznymi ustalonymi przez Kościół katolicki (por. Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego, rozdz. IV; Ogólne wprowadzenie do aplikacji przepisów liturgicznych Kanonów Katolickich Kościołów Wschodnich). Czy takie zachowanie wynika z chęci podkreślenia własnej osobowości czy też chodzi tutaj o źle rozumiany protagonizm? Jakie mogą być powody takiego zachowania? Jakie elementy lub gesty wykonane w czasie sprawowania Mszy świętej czy kultu Najświętszego Sakramentu – z zachowaniem odpowiednich norm i poleceń – powinny mieć szczególną oprawę, aby w ten sposób podkreślić głęboki wymiar tej wielkiej Tajemnicy naszej wiary ukrytej w darze Eucharystii?

6. Sakrament Eucharystii i Pojednania: Nawrócenie jest pierwszym warunkiem pełnego uczestnictwa w Komunii eucharystycznej. Jak wierni rozumieją związek istniejący pomiędzy sakramentem Pojednania i Eucharystią? Sprawowanie Mszy świętej jest także świętem wybawienia od grzechu i śmierci. Jak dba się o powrót grzeszników, przede wszystkim w Dzień Pański, dając możliwość wiernym spowiedzi przed uczestniczeniem w Eucharystii? Czy w życiu wspólnot chrześcijańskich często zdarza się widzieć przystępujących do Komunii świętej bez żadnych ograniczeń, jakby automatycznie, czy też – wprost przeciwnie – zauważa się całkowity brak przystępujących do Ołtarza. Czym jest to uwarunkowane? Co czyni się, aby pomóc wiernym w poznaniu samych siebie i czy spełniają niezbędne warunki do przystąpienia do tak wielkiego Sakramentu?

7. Poczucie sacrum w Eucharystii: Eucharystia jest tajemnicą rzeczywistej obecności Boga między nami będąc jednocześnie tajemnicą niewyrażalną. Jak powinno przejawiać się poczucie sacrum wobec Eucharystii? Jak kapłani i wierni wyrażają to w codziennej celebracji Mszy świętej? podczas wielkich świąt? w poszczególnych okresach roku liturgicznego? Czy zdarzają się przypadki zachowań lub gestów, które przyciemniają sens sacrum?

8. Msza święta i celebracja słowa: Odnośnie celebracji Liturgii słowa połączonej z udzielaniem Eucharystii, prowadzonej często przez ludzi świeckich lub szafarza nadzwyczajnego w parafiach oczekujących na kapłana: Jak dalece rozpowszechnione jest to zjawisko w Waszych parafiach? Czy odpowiedzialni za te celebracje otrzymują należytą formację? Czy wierni znają różnicę pomiędzy tymi celebracjami a Mszą świętą? Czy wystarczająco rozróżniają między szafarzem wyświęconym i tym bez święceń?

9. Eucharystia i inne sakramenty: Jak często i pod jakimi warunkami inne sakramenty są sprawowane podczas Mszy świętej? Z okazji sprawowania sakramentów i sakramentaliów podczas Mszy świętej (ślub, pogrzeb, chrzest, itp.) w obecności osób niepraktykujących, nie-katolików, niewierzących, co czyni się, aby uniknąć powierzchowności i zaniedbania w stosunku do Eucharystii?

10. Rzeczywista obecność Chrystusa w Eucharystii: Czy wierni w naszych parafiach zachowali wiarę w rzeczywistą obecność Chrystusa w sakramencie Eucharystii? Czy wyczuwają w sposób jasny dar rzeczywistej obecności Pana? Czy zdarzają się podczas liturgii Mszy świętej lub podczas kultu Najświętszego Sakramentu sposoby zachowania, które mogą doprowadzić do zmniejszenia uwagi na obecność rzeczywistą Chrystusa? Jeżeli takie sposoby zachowania zdarzają się, jakie są tego przyczyny?

11. Pobożność eucharystyczna: Czy kult Najświętszego Sakramentu zajmuje należyte miejsce w życiu parafii i wspólnoty? Jakie miejsce pozostawiają duszpasterze adoracji Najświętszego Sakramentu? osobistej modlitwie przed tabernakulum? procesji Bożego Ciała? pobożności eucharystycznej podczas misji parafialnych?

12. Msza święta, życie liturgiczne i pobożność ludowa: Czy wierni są w stanie zrozumieć różnice pomiędzy Mszą świętą, Liturgią godzin, celebracją sakramentów, sakramentaliów, Liturgią słowa, procesją i innymi praktykami pobożnościowymi? Jak ukazuje się podstawowa różnica pomiędzy celebracją Eucharystii a innymi celebracjami liturgicznymi i paraliturgicznymi?

13. Godność celebracji Eucharystii: Czy w Waszych kościołach kładzie się uwagę na godność celebracji Eucharystii? Jaki jest wymiar artystyczny i architektoniczny, w którym sprawowana jest Eucharystia, tak świąteczna jak i codzienna? Czy poprzez wystrój widać od razu, iż ma się prawdziwie do czynienia z Ucztą świętą (por. Ecclesia de Eucharistia, 48)? Jak często i z jakich motywów duszpasterskich sprawuje się Eucharystię poza miejscami kultu?

14. Eucharystia i inkulturacja: Do jakiego stopnia należy zostawić miejsce dla inkulturacji w celebracji sakramentu Eucharystii, aby nie zostać oskarżonym o źle rozumianą twórczość, która idzie w ślad za ekstrawagancką i dziwaczną modą? Jakie są praktyczne warunki, które należy spełnić, aby można było mówić o prawdziwej inkulturacji? Czy są odpowiednio przestrzegane normy w Kościele zachodnim, które zostały zaproponowane w Instrukcji De Liturgia Romana et Inculturatione? Jak odczuwany jest problem inkulturacji w Kościołach wschodnich?

15. Wymiar eschatologiczny Eucharystii: Czy podkreśla się wystarczająco wymiar eschatologiczny Eucharystii w katechezie, w formacji stałej, w homiletyce i w celebracji liturgicznej? W jaki sposób wyraża się wymiar eschatologiczny, wypływający z Eucharystii, w życiu duszpasterskim? Jak wyraża się w celebracji Mszy świętej „świętych obcowanie”, które antycypuje rzeczywistość eschatologiczną?

16. Eucharystia, ekumenizm, dialog międzyreligijny i sekty: Wobec teorii o Eucharystii, głoszonych przez braci oddzielonych na Zachodzie i stojąc przed wyzwaniami innych religii i sekt, jak zachowywana i wyrażana jest cała tajemnica Najświętszego Sakramentu? Czy tak, aby wierni nie byli wprowadzeni w zamieszanie i w dwuznaczność, szczególnie z okazji spotkań ekumenicznych i międzyreligijnych?

17. Eucharystia i interkomunia eklezjalna: „Sprawowanie Eucharystii nie może być punktem wyjścia komunii” (Ecclesia de Eucharistia, 35). Jak są zaaplikowane przepisy tak zwanej interkomunii (por. KPK 844)? Wierni znają przepisy, które mówią o tym, że katolik nie może przyjąć Komunii świętej we wspólnotach, w których brak ważnego sakramentu Święceń (Ecclesia de Eucharistia, 46)?

18. Eucharystia i życie moralne: Eucharystia jest decydująca we wzroście życia moralnego. Co myślą wierni odnośnie niezbędności łaski sakramentalnej, aby żyć według Ducha i stać się świętymi? Co myślą wierni na temat relacji istniejącej pomiędzy przyjęciem Najświętszego Sakramentu a innymi aspektami życia chrześcijańskiego: uświęcenie osobiste, zaangażowanie moralne, miłość braterska, budowa społeczeństwa ziemskiego, itd.?

19. Eucharystia i misja: Eucharystia jest także darem dla misji. Czy wierni są świadomi, że sakrament Eucharystii kieruje ich do realizacji misji, którą mają do spełnienia w świecie według własnego stanu życia?

20. Inne pytania odnośnie Eucharystii: Jakie inne aspekty sakramentu Eucharystii, nie poruszone w poprzednich pytaniach, można by jeszcze rozważyć, mając na uwadze przygotowanie Instrumentum laboris do dyskusji synodalnej?